Onderzoek: belangrijke verbetering positie klokkenluiders in Nederlands bedrijfsleven

In de door Transparency International (hierna: TI) samengestelde ranking van het klokkenluidersbeleid van de 70 grootste Nederlandse ondernemingen scoren KPN (88%), Eneco (87%) en Philips (87%) het hoogst, terwijl Google (12%), HEMA (10%) en CSC (Intertrust) (0%) het laagst scoren.

Grote sprong voorwaarts

Het onlangs gepubliceerde onderzoek is het derde deel in een serie die de staat van de bescherming van klokkenluiders bij 70 van de grootste bedrijven in Nederland in kaart brengt. In 2017 en 2019 heeft TI volgens dezelfde methodiek onderzoek gedaan en vastgesteld dat er maar weinig beweging was, maar dat is nu anders: de gemiddelde score van de bedrijven ligt in 2024 maar liefst 36 procent hoger dan in 2019.

Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van een gedetailleerde survey die door de bedrijven zelf is ingevuld; voor bedrijven die niet hebben gereageerd, is de score bepaald aan de hand van openbare bronnen zoals jaarverslagen en de bedrijfswebsite. Alle bedrijven hebben de kans gehad additionele informatie te geven naar aanleiding van hun score. De score is berekend op drie dimensies: bescherming tegen benadeling, meld- en onderzoeksprocedures en de bedrijfscultuur.

Nieuwe klokkenluiderswet

TI schrijft de sterke verbetering voor een belangrijk deel toe aan de nieuwe Wet bescherming klokkenluiders (Wbk) die voor bedrijven met minimaal 50 werknemers in 2023 van kracht is geworden. Hoofdonderzoeker Lotte Rooijendijk: “De nieuwe wet is niet perfect, maar dicht zeker een aantal lacunes die er tot voor kort waren. Met dit onderzoek kunnen we vaststellen dat de verbeterde wet ook daadwerkelijk leidt tot een sterkere positie van werknemers die misstanden zoals fraude, corruptie en grensoverschrijdend gedrag aan de kaak stellen”.

Economisch belang klokkenluiders niet te onderschatten

Volgens TI is het eerst en vooral in het belang van bedrijven zelf om klokkenluiders adequate bescherming te bieden. Rooijendijk: “Een open bedrijfscultuur met adequate procedures helpt niet alleen bij het aanpakken van fraude, ze banen ook de weg voor een open discussie en beter leiderschap, wat weer leidt tot meer tevredenheid en vertrouwen bij werknemers. Dat heeft zijn weerslag op productiviteit en retentie van talent”.

De meeste ondernemingen lijken zich dit te realiseren en gaan in hun bescherming vaak verder dat de wet vereist. Zo biedt 90 procent van de onderzochte ondernemingen hun werknemers de mogelijkheid om misstanden anoniem te melden, iets wat nog niet is verplicht en waar enkele werkgeversorganisaties zich nog altijd tegen verzetten, maar wat internationaal gezien wordt als een voor de hand liggende best practice.

Rooijendijk: “Bedrijven met een interne meldregeling registreren 50 procent minder verliezen door tijdig misstanden te ontdekken en actief maatregelen te nemen. Bovendien is 70 tot 80 procent van de marktwaarde van bedrijven afkomstig van immateriële activa zoals merkreputatie. Dat maakt het van enorm belang om misstanden snel te signaleren en aan te pakken. De beste manier om dat te doen is door alle medewerkers duidelijk te maken dat klokkenluiders beschermd worden, want zij zijn de ogen en oren van het bedrijf”.

Verdere verbetering noodzakelijk

Ondanks de geconstateerde verbetering gaat klokkenluiden doorgaans nog altijd gepaard met groot persoonlijk risico: vergelding door bijvoorbeeld ontslag of demotie, intimidatie of zelfs fysiek geweld komen nog steeds voor. TI schat in dat een meerderheid van de potentiële klokkenluiders hierdoor uiteindelijk beslist om géén melding te doen.

Het rapport constateert dat bedrijven de meeste kansen laten liggen op het gebied van de bedrijfscultuur, terwijl dit van cruciaal belang is. Rooijendijk: “De formele regels en procedures zijn bedoeld om interne melding van misstanden te ondersteunen, maar als er in een bedrijfscultuur geen plaats is voor kritische geluiden, dan zal ook het effect van een meldregeling of training gering zijn”.

Aanbevelingen voor bedrijfsleven

Op basis van de resultaten van het onderzoek doet TI-NL 20 concrete aanbevelingen aan het Nederlandse bedrijfsleven, waaronder:

Om geen enkele kans te missen problemen in een vroeg stadium te voorkomen of op te lossen, negeer bij de interne meldregeling de wettelijke beperking die klokkenluiders uitsluit van bescherming wanneer de misstand niet raakt aan een maatschappelijk belang. De wet is op dit punt nodeloos ontmoedigend, bedrijven hebben de vrijheid hier ruimhartiger te zijn.

Geef werknemers de mogelijkheid om melding te doen van elk type benadeling, zowel harde vormen zoals ontslag of degradatie als zachtere vormen zoals sociale uitsluiting of strengere controle, die het gevolg is van hun klokkenluider-zijn.

Zorg voor de bescherming van de identiteit van de melder in alle fasen van het meld- en onderzoeksproces en creëer de mogelijkheid om misstanden anoniem te melden.

Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International-Nederland: “Dit onderzoek toont aan dat druk uitoefenen zin heeft. Zonder de stem van al die klokkenluiders die hun verhaal hebben verteld was er geen nieuwe wet, geen betere bescherming voor klokkenluiders en hadden we deze sprong voorwaarts niet gezien. Wij beschouwen dit resultaat als aanmoediging om de wetgeving en de cultuur in het Nederlandse bedrijfsleven verder te verbeteren. Het besef dat integriteit een concurrentievoordeel oplevert wordt steeds breder gedeeld, dat maakt goede bescherming van klokkenluiders een van de beste investeringen die een bedrijf kan doen”.

Het volledige rapport Whistleblowing Frameworks 2024 (in het Engels) is hier te downloaden.