Peer van der Helm

Er is voortdurend discussie over ‘toenemend’ antisociaal gedrag bij jongeren’ in de maatschappij, van ‘Fatbikes in het verkeer’ tot incidenten op school. Die discussie is overigens niet nieuw, al heel lang klagen we erover. Waar komt antisociaal gedrag van jongeren wel vandaan? Nieuw onderzoek naar jongeren en volwassenen in instellingen en antisociaal gedrag geeft weer een klein stukje van de puzzel met belangrijke implicaties voor de samenleving en de praktijk van de hulpverlening.

Op 26 april verschenen de CBS cijfers voor de jeugdhulp over 2022. Hieruit valt op te maken dat ongeveer tien procent van de jongeren in Nederland jeugdhulp ontvangt, een stijging van 2,2 procent ten opzichte van het jaar daarvoor. In totaal gaat 94 procent van de jeugdhulp naar ‘lichte gevallen’. Wat zegt dat over de organisatie van de jeugdhulp in Nederland?

Het debat in de Tweede Kamer over de gesloten jeugdhulp, vanwege het rapport van Jason Bughwandass over Zikos, liet een ’diep bezorgde’ Kamer achter, maar tot actie kwam het niet, ondanks dat kamerleden Lisa Westerveld (GL-PvdA) en Faith Bruyning (NSC) hun tanden lieten zien. En het venijn zat in de staart toen demissionair staatssecretaris Maarten van Ooijen een geitenpaadje opende om de voorgenomen sluiting van de gesloten Jeugdhulp ongedaan te maken. Jason ging waarschijnlijk teleurgesteld naar huis. Wat nu?

Ook dit jaar publiceerde de Nationaal Rapporteur tegen mensenhandel en seksueel geweld tegen kinderen al vier rapporten, de laatste van 20 oktober jl. het jaar ervoor zelfs vijf. De politieke aandacht ervoor blijft echter achter in de programma’s van politieke partijen bij thema’s als bestaanszekerheid, een beter openbaar bestuur en de woningcrisis en de vergadering van de vaste Kamercommissie over dit thema zijn komen te vervallen vanwege het verkiezingsreces. Waarschijnlijk onterecht want mensenhandel en seksueel geweld tegen kinderen zijn wijd vertakt in het criminele circuit en vaak verbonden met drugs en wapens. Vaak worden deze zaken echter niet aan elkaar gelinkt. Maar het gaat niet alleen om criminaliteit, maar ook om de lange termijngevolgen voor slachtoffers. Een heel jong meisje zei ooit in een interview tegen mij: ‘het is vies en doet zeer, maar na drie joints maakt het niet meer uit wie er over mij heen gaat’.

In 2010 werd Robert M. gearresteerd. Hij pleegde bij waarschijnlijk meer dan 87 baby’s en peuters tot twee jaar, seksueel misbruik. Vionna Tsang schreef een proefschrift over longitudinaal onderzoek naar een aantal misbruikte kinderen bij kinderopvang het Hofnarretje en hun ouders. De meeste kinderen konden het misbruik niet verwoorden maar uit het onderzoek van Tsang blijkt dat er wel degelijk gevolgen waren op later leeftijd.

Op 12 maart presenteerde ervaringsdeskundige Jason Bugwandass zijn onderzoeksrapport met de titel ‘eenzaam gesloten’, over de drie gesloten jeugdafdelingen ZIKOS (zeer intensieve observatie en stabilisatie afdeling) in Harreveld en Zetten, waar jongeren meer dan twintig uur per dag opgesloten zitten op hun kamer. Al jaren waarschuwen deskundigen voor de geringe wetenschappelijke onderbouwing van het Zikos concept en de mogelijke schade van langdurige isolatie en een repressieve behandeling van kwetsbare jongeren, die juist intensieve psychiatrische zorg nodig hebben.

De Raad voor de Volksgezondheid en Samenleving geeft in haar rapport van 6 december 2023 (‘Kinderen uit de knel’) aan dat ‘’de context waarin kinderen opgroeien belangrijk is voor hun ontwikkeling’’. Daarom wordt aanbevolen om bij jeugdhulp niet alleen naar de kinderen te kijken maar ook naar de levensdomeinen van ouders, zoals bijvoorbeeld woonomstandigheden, schulden of gezondheid. Dat moet volgens de Raad samen met sociale netwerken, de buurt en de wijk. Het lijkt een dooddoener maar dat is het niet volgens recent onderzoek.

De afgelopen maand is er discussie geweest over de afnemende geestelijke gezondheid van jongeren (antwoord op Kamervragen door Staatssecretaris van Ooijen op 28-8-2023) en volwassen Nederlanders (Trimbos rapport van 7 september 2023). Het is goed dat hier aandacht voor is want veel rapporten over gezondheid gaan over fysieke gezondheid zoals obesitas, kanker of corona. Maar geestelijke gezondheid komt er vaak wat bekaaid af en veel mensen denken nog steeds dat geestelijke gezondheidsproblemen zoals depressie of verslaving ‘de schuld’ zijn van de betreffende persoon. Deze morele veroordeling strookt niet met wetenschappelijk onderzoek en negeert ook het feit dat voortdurende stress als gevolg van mentale problemen ook leidt tot ernstige fysieke aandoeningen zoals hart en vaatziekten, kanker maar ook verminderde weerstand tegen infectieziekten. Bovendien weten we dat mentale gezondheidsproblemen en de stress die dat veroorzaakt ook bij kinderen en jongeren vergelijkbare problemen geeft (intergenerationele probleemoverdracht). We kijken eerst naar de discussie over de achteruitgang van de geestelijke gezondheid bij jongeren (brief van de Minister) en daarna het Trimbosrapport.

Recentelijk nog berichtte het NOS nieuws over grootschalige wantoestanden tussen 1950 en 2019 in Nieuw Zeeland , een verlate echo van het rapport van onze Commissie de Winter. Maar ook dicht bij huis berichte de Leeuwarder Courant deze week over slachtoffers van verkrachting in Drachten (22 juli). Het is verleidelijk om al deze ‘gevallen’ af te doen als incidentele gevolgen van gestoorde individuen . Dat lijkt een denkfout want daarvoor is het fenomeen misbruik in de jeugdzorg te groot. Vaak durven slachtoffers er niet over te praten (self-silencing) en wijten ze het misbruik aan zichzelf. Dat veroorzaakt nog meer machteloosheid met vaak een post traumatische stressstoornis (PTSS) tot gevolg, die we maar moeilijk kunnen behandelen. Wat kunnen we er aan doen?

De uitvoering van de huidige Plaatsing in een Inrichting voor Jeugdigen is vooral gebaseerd op het stellen van een DSM-diagnose als verklaring voor een delict door ‘’erkende’’ experts (bijna altijd van het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie. Deze diagnoses waren nooit bedoeld voor het strafrecht en zijn weinig betrouwbaar en valide voor de jeugd. Ook is er niet altijd een oorzakelijk verband tussen een stoornis en een delict. Doordat advocaten er zelf geen verstand van hebben, het inhuren van andere deskundigen kostbaar is en de rechters het ook niet weten, gaan de NIFP-deskundigen met meer zekerheid dan wetenschappelijk verantwoord is, feitelijk op de stoel van de rechter zitten. Vanwege de hoge kosten en het risico van een veel langere straf (behandeling) gaan de meeste jongeren ook niet in hoger beroep. Hoe kunnen we jongeren beter recht doen?