‘Integriteit gaat over de vraag waar je met elkáár de grens trekt’

Leonie Heres is universitair hoofddocent Bestuurskunde aan de Vrije Universiteit en bijzonder hoogleraar Integriteit van het lokaal bestuur aan de Erasmus Universiteit. Ze heeft in de loop der jaren aardig wat definities van integriteit voorbij zien komen. ‘In het geval van topambtenaren gaat het in mijn optiek over het handelen naar de morele normen en waarden die relevant en algemeen geldend zijn voor de rol die zij vervullen. Daarbij draait het dus niet alleen om iemands persoonlijke opvattingen of de waarden van de organisatie, maar ook – en vooral – om de morele verwachtingen die de samenleving heeft van topambtenaren.’ Of iets integer is of niet, hangt volgens Leonie af van de tijd, plaats en persoon. ‘Het antwoord haal je dan ook niet uit een gedragscode of protocol. Integriteit gaat vaak over het grijze gebied, over de vraag waar je met elkáár de grens trekt. Daar moet je als leidinggevende samen met je mensen grip op zien te krijgen.’ 

Het grijze gebied

Onder andere in haar lezing binnen de DGABD-reeks Leidinggeven aan integriteit (zie kader onderaan) merkt Leonie dat integriteit vaak wordt ervaren als een complex thema, maar dat het tegelijkertijd voor veel mensen ook een vanzelfsprekendheid is. Niemand is ertegen, iedereen snapt het belang ervan. ‘De valkuil is dat je dan al snel denkt dat het met de integriteit op de werkvloer wel goed zit. Ook leidinggevenden stappen daardoor soms wat makkelijk over het thema heen. En als er al aandacht voor is, dan is het vaak vooral op de momenten dat het misgaat. Mijn advies is: verbind het gesprek over integriteit juist aan alledaagse, concrete situaties en besluitvormingsmomenten in en rondom het werk. Stel elkaar open en nieuwsgierige vragen. Bespreek van daaruit ook welke principes je met elkaar wilt hooghouden. Zo krijg je verschillen in opvattingen in beeld. Daarbij kan de uitkomst overigens ook zijn dat je het niet met elkaar eens bent over waar de grens precies ligt, maar elkaars grenzen wel beter kent en daar rekening mee kunt houden.’

Ruimte creëren

Maar hoe creëer je als leidinggevende nu ruimte voor het gesprek over integriteit? Leonie: ‘Het organiseren van reflectie moet een prioriteit zijn. Die reflectie kun je vrij eenvoudig inbouwen in je overlegstructuur. Bijvoorbeeld door bij elk overleg steeds iemand anders te vragen om alle aannames te bevragen, argumenten kritisch tegen het licht te houden en morele “beren op de weg” te signaleren. Het mooie daarvan is dat het werken aan integriteit onderdeel wordt van ieders rol, en dus van de groepsstructuur. Daardoor is iedereen in het vervolg ook sneller geneigd om de morele vragen te stellen.’ Leidinggeven aan integriteit draait dus om ruimte creëren. ‘Laat daarnaast zien dat je als leidinggevende zelf ook met morele dilemma’s en vragen worstelt, en dat je openstaat voor andere geluiden. Het is niet aan een leidinggevende om te bepalen wat goed of fout is. Dat bepaal je als collectief. Maar je kunt er wel de regie in nemen, door een omgeving te creëren waarin de morele normen met elkaar worden bewaakt en waar nodig herijkt.’ Hoe je dit doet, leer je tijdens de DGABD-reeks Leidinggeven aan integriteit. Iman Merison en Marre Walter volgden die reeks van december 2023 tot februari 2024.

‘Stel je oordeel uit en ga op zoek naar iemands drijfveren’

Iman Merison, MT-lid en plaatsvervangend directeur Informatiebeleid/CIO bij VWS: ‘Integriteit is een lastig te grijpen onderwerp en is niet altijd eenvoudig bespreekbaar te maken. Mij helpt het om de Socratische methode toe te passen. Dat houdt in dat je blijft doorvragen tot je niet meer verder kunt. Iemand geeft bijvoorbeeld aan voorstander te zijn van een bepaald besluit omdat het de samenwerking ten goede komt. Je vervolgvraag moet dan zijn: waarom vindt diegene een goede samenwerking zo belangrijk? Op een gegeven moment heb je dan iemands drijfveer te pakken. Die blijft anders vaak verborgen. Als je die drijfveren weet bloot te leggen, begrijp je elkaar veel sneller en beter. Ik pas de Socratische methode ook toe in mijn gesprekken met zorgpartijen. Hoe beter we elkaars drijfveren kennen, hoe beter we gezamenlijk het publieke belang kunnen dienen. Mijn advies? Luister goed naar anderen, stel je oordeel uit en ga op zoek naar iemands achterliggende drijfveren. Je zal merken dat daar nieuwe, soms bijzondere inzichten uit voortkomen. Dat maakt het gesprek over integriteit op den duur comfortabeler en zelfs leuk.’

‘Benoem zaken die minder goed gaan en leer daar samen bij stil te staan’

Marre Walter, programmadirecteur reorganisatie en organisatieontwikkeling bij LVVN: ‘Voor mijn gevoel schuurt integriteit soms met de belangen in het politieke systeem dat we als ambtenaren uiteindelijk “dienen”. Hoe hangen die belangen samen met integer handelen? En wat betekent dit voor het inzetten van je eigen moreel kompas? Zelf probeer ik mijn moreel kompas tot een belangrijk onderdeel te maken van mijn ambtelijk kompas. Voor mij als leidinggevende betekent dit dat ik de ruimte moet blijven bieden voor tegenspraak. Daardoor leer je samen stil te staan bij wat je kunt leren van zaken die minder goed ofzelfs ronduit fout gaan. Het benoemen van dat soort zaken moet geen taboe zijn.’