Van tijgermug tot plantaardig dieet waarom gezondheid vraagt om een andere kijk op vooruitgang

De tijgermug rukt op. De kans is groot dat het insect zich binnen twee tot vijf jaar blijvend vestigt in delen van Nederland en volledig uitroeien is dan niet meer mogelijk, zo waarschuwde demissionair minister van Volksgezondheid Jan Anthonie Bruyn de Tweede Kamer vorige week.

Dat is op zijn zachtst gezegd vervelend: niet alleen is de tijgermug agressief en prikt hij ook overdag, daarnaast kan hij tropische infectieziekten als knokkelkoorts en chikungunya overbrengen. Oorspronkelijk komt de exoot niet in Nederland voor, maar door toename van internationale handel en reizen 'lift’ hij steeds vaker mee.

Door klimaatverandering wordt het hier steeds warmer en natter, wat maakt dat deze mug zich hier steeds meer thuis voelt en zich ook makkelijker voortplant. Voor onze buurlanden geldt dit ook: de tijgermug is de afgelopen jaren vanuit Zuid-Europa steeds meer richting het noorden gegaan. Ook bij andere zogenoemde invasieve exoten, zoals de Aziatische bosmug, is een vergelijkbaar mechanisme van toepassing.

Relatie tussen mens en natuur

De tijgermug verspreidt zich door mondiale milieuveranderingen en raakt daarmee direct aan onze gezondheid. Dit is een duidelijk voorbeeld van planetaire gezondheid. Dit is een vakgebied en maatschappelijke beweging dat zich richt op de gevolgen van door mensen veroorzaakte verstoringen van de natuurlijke systemen van de aarde, voor de gezondheid van mensen en ander leven. Binnen dit vakgebied wordt vanuit verschillende disciplines naar oplossingen gezocht.

Naast deze mug zijn er nog veel voorbeelden binnen het domein planetaire gezondheid. Denk aan wat het verlies aan biodiversiteit doet met onze voedselvoorziening (kunnen we bijen fundamentele rechten geven?), het effect van luchtvervuiling en de soms zelfs dodelijke gevolgen van hittestress. Dit najaar pleitte Karijn van den Berg op PONT | Zorg & Sociaal nog voor meer aandacht en voorzorgsmaatregelen op dat gebied.

Planetaire gezondheid is een breed en breed en urgent thema en krijgt dan ook steeds meer aandacht: bijvoorbeeld van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), in wetenschappelijke tijdschriften als The Lancet en Science en in Nederland door de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).

Ook bieden steeds meer universiteiten planetary health aan als studievak of onderzoeksgebied, met in 2022 een nieuwe leerstoel voor Maastricht University en in 2025 voor de Erasmus Universiteit. Dezelfde universiteit hostte afgelopen oktober het internationale Planetary Health Annual Meeting (PHAM 2025), met de boodschap: we moeten onze omgang met de planeet veranderen en de gezondheidszorg speelt hierbij een belangrijke rol. Niet alleen door het verbeteren van de volksgezondheid, maar ook door de vervuiling door de gezondheidszorg te verminderen.

1+1=2-verbanden

Ondanks alle aandacht wordt het thema nog niet massaal opgepikt door beleidsmakers en het bedrijfsleven. Dat heeft een reden: om beleid te kunnen maken en verdienmodellen te kunnen verzinnen moeten mechanismen en stoffen nauwkeurig worden geïdentificeerd. Maar dit is vaak niet makkelijk: zo weten we dat de vezels van nylon, de stof van veel van onze (sport)kleding, schadelijk is voor onze longen. Maar “het lukt tot nu toe niet om exact het chemische stofje aan te wijzen dat de schade veroorzaakt”, aldus microplasticonderzoeker Barbro Melgert in NRC.

Voor gezondheid en ecosystemen zijn dit soort ‘1+1=2’-verbanden nu net moeilijk te leggen. Daarom pleit Melgert voor een andere manier van kijken, want “we hebben een enorme blinde vlek voor het effect van ons handelen op het leven om ons heen”.

Die blinde vlek beperkt zich echter niet tot ecologische processen: er is een bredere verschuiving in hoe we als samenleving naar vooruitgang en welzijn kijken. Onze maatschappelijke waarden zijn steeds meer verschoven naar individualisme en materialisme, ziet ook hoogleraar geowetenschappen Klaas van Egmond. “Dit heeft geleid tot de huidige situatie: we willen alles meer en groter, omdat we denken dan gelukkiger te worden. De ecologische crisis is niets anders dan een obsessie met spullen,” zegt hij op PONT | Klimaat. En zolang economische groei zwaarder blijft wegen dan ecologische realiteit, zien we de gevolgen voor onze gezondheid vaak pas te laat.

Alles komt terug

Wat kunnen we doen? Proberen die blinde vlek weg te poetsen, door meer te investeren in onderzoek op het gebied van planetaire gezondheid bijvoorbeeld, en als individu een grote verantwoordelijkheid voelen om duurzaam te leven.

Alles komt weer bij ons terug: als we kiezen voor een groener leven en dieet, zal dit ons uiteindelijk belonen. Dat zien we overal om ons heen: steden die vergroenen blijken koeler en gezonder, betere luchtkwaliteit zorgt voor minder zorgkosten en minder vlees eten verlaagt emissies én ziekterisico's. Johan Makkenbach, hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg, noemt dit als voorbeeld in de podcast over planetaire gezondheid van het KNAW: “Overschakelen naar een plantaardig dieet zal per saldo een positief effect hebben op onze gezondheid. Dus die grote transitie die nodig is, is noodzakelijk om negatieve gevolgen af te wenden, maar kan en zal ook zelf positieve gezondheidseffecten hebben”.

Dit kan ons positief stimuleren om andere keuzes te maken. Niet (alleen) omdat het moet, maar omdat het loont. Want of het nu gaat om hittestress, luchtvervuiling of het toenemende aantal tijgermuggen: uiteindelijk laat onze gezondheid ons zien hoe goed we met de planeet omgaan. De grote uitdaging voor strategische denkers is om dat perspectief steeds weer te laten doorklinken in beleid, publieke communicatie en de manier waarop we vooruitgang definiëren.