Inspraak burgers: mensen zijn niet verwend – ze willen duidelijkheid

Bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) brengen wij in kaart hoe burgers aankijken tegen belangrijke maatschappelijke kwesties en wat daarbij hun behoeftes en voorkeuren zijn. Dat doen we vanuit de gedachte dat het de overheid kan helpen beleid te ontwikkelen dat aansluit bij het leven van mensen. Maar is het eigenlijk wel zinvol om Nederlanders naar hun mening te vragen over thema’s als klimaat, zorg of migratie?

Het lijkt aannemelijk dat hun antwoorden eerder uit eigenbelang voortkomen dan uit zorg voor wat goed is voor de samenleving. Politici verzuchten geregeld dat burgers verwend zijn en te veel van de overheid verwachten. Leidt vragen naar hun behoeftes niet vooral tot meer verlangens? Recent SCP-onderzoek naar opvattingen over klimaatbeleid laat zien dat mensen, juist vanuit waarden als solidariteit en rechtvaardigheid, wél bereid zijn bij te dragen aan het collectief – ook als dat offers vergt.

Offers brengen

We zijn allemaal mensen, en laten onze eigen belangen vaak zwaar meewegen in de keuzes die we maken. We begrijpen wat belangrijk is voor de samenleving, maar ons gedrag wringt daar soms mee. Veel mensen vinden bijvoorbeeld dat we met z’n allen minder moeten vliegen, kleding kopen en vlees eten – maar stappen wel in het vliegtuig voor een vakantie of familiebezoek.

Toch doen mensen niet alleen wat goed is voor henzelf – het is te gemakkelijk om hen als verwend of egoïstisch weg te zetten. Ze zijn vaak bereid offers te brengen voor het algemeen belang. Uit SCP-onderzoek naar opvattingen over verduurzamingsbeleid blijkt dat sociale waarden tegenover anderen (prosociale waarden) meewegen: bestaanszekerheid en rechtvaardigheid vinden Nederlanders het belangrijkst. En ja, bij bestaanszekerheid gaat het om de eigen portemonnee, maar mensen vinden het ook belangrijk of anderen de kosten van klimaatmaatregelen kunnen dragen. Rechtvaardigheid betekent voor velen dat de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen.

Mensen geven de voorkeur aan stimulerende boven beprijzende maatregelen, maar steunen verrassend vaak ook bestaand klimaatbeleid dat iets van henzelf vraagt. Zo is er brede steun voor subsidies voor woningisolatie, investeringen in openbaar vervoer, groene waterstof en verduurzaming van de industrie – maar ook voor de vliegtaks. Kortom: zoals schrijver Rutger Bregman zei, ‘de meeste mensen deugen’ en zijn bereid tot prosociaal gedrag als het om maatschappelijke kwesties gaat.

Helder perspectief

De vraag is: hoe trigger je dat prosociale gedrag? Het begint met een helder, aansprekend perspectief op waar we naartoe willen – in dit geval met de klimaattransitie. Uit ons onderzoek blijkt dat mensen zo’n toekomstbeeld nu missen, terwijl ze daar juist behoefte aan hebben.

Consistentie is ook cruciaal: mensen moeten weten welk gedrag van hen wordt verwacht. Nu hebben ze last van abrupte koerswijzigingen van het kabinet – zoals de afschaffing van de salderingsregeling en onzekerheid over de kosten van elektrisch rijden. Het gaat niet alleen om het mislopen van voordelen; mensen hebben een kostenplaatje gemaakt dat plots niet meer klopt. Die inconsistentie maakt hen stuurloos en tast het vertrouwen in de overheid aan.

Een derde belangrijk punt is helderheid over de rolverdeling. Mensen zijn best bereid hun gedrag aan te passen, zolang duidelijk is wat de taakverdeling is tussen overheid, burgers en bedrijfsleven. Burgers kijken bij de aanpak van maatschappelijke dossiers als eerste naar de overheid, en bij klimaatbeleid ook nadrukkelijk naar bedrijven, die zij als grote vervuilers zien. Daarom moet de overheid expliciet maken hoe zij de verantwoordelijkheden verdeelt, wat zij van burgers verwacht, en op basis van welke verdelingsprincipes. Burgers zijn niet per se verwend, maar hebben wel duidelijkheid nodig – én het gevoel dat hun bijdrage in verhouding staat tot die van anderen.

Actief betrekken

Kortom: het is goed mogelijk om burgers mee te krijgen in grote transities zoals de klimaatopgave. En dat is essentieel – zonder hen lukt het niet. Daarvoor moet de overheid zich vragender opstellen, burgers actief betrekken bij beleid en rekening houden met de diversiteit in de samenleving. Die betrokkenheid vergroot het gevoel van mede-eigenaarschap, ook als beleid niet perfect aansluit op ieders belang. En dat geldt voor álle burgers. Zo zijn mensen met een basis- en mbo-opleiding bijvoorbeeld veel minder goed geïnformeerd over overstromingsrisico’s dan hbo-/wo-geschoolden. Zelfs met een helder perspectief, consistent beleid en duidelijke taakverdeling blijft het risico bestaan dat een deel van de bevolking niet wordt bereikt. Dat vergroot ongelijkheid en vergroot de afstand tot de overheid.

Het is dus de moeite waard om mensen te vragen naar hun mening over maatschappelijke kwesties. Alleen al die vraag nodigt uit om verder te kijken dan het eigenbelang. Maar zorg dan wel voor duidelijkheid, perspectief en de kans om écht bij te dragen aan het ontwerp van een gezamenlijke toekomst.