Bouw sneller, maar houd de rechtsstaat heel

De procedure is niet het probleem

De wettelijke doorlooptijden voor vergunningen zijn op papier al kort als je deze vergelijkt met de tijd die aan de kant van de initiatiefnemer meestal nodig is om een ontwikkeling tot stand te brengen. Alleen: de wettelijke termijnen worden bijna nooit gehaald. Niet omdat de regels verkeerd zijn, maar omdat de capaciteit ontbreekt bij gemeenten en provincies in de voorbereidingsfase, en bij de rechtbank en de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State in de geschilfase. Als we één schakel zouden schrappen, bijvoorbeeld het beroep bij de rechtbank, lossen we dat niet op. Dan verplaatsen we het probleem simpelweg naar de Raad van State, waar de wachttijd nog langer wordt.

Versnelling bereik je dus niet door de rechtsbescherming af te breken, maar door te investeren in uitvoering en capaciteit.

Slimmer omgaan met bezwaar

Natuurlijk zijn er bezwaren die vooral bedoeld zijn om projecten te traineren. Die frustratie herken ik maar al te goed uit de praktijk. Het is voor mij onbegrijpelijk dat het niet lukt om bij de rechtspraak sneller onderscheid te maken tussen “NIMBY-zaken” en serieuze bezwaren. In deze moderne tijd zou AI daar toch een rol in moeten kunnen spelen: door zaken te filteren en te prioriteren. Nu worden alle dossiers op één stapel gelegd. Dat is niet efficiënt – en het belemmert ook de burgers en bedrijven die wél een terecht bezwaar hebben. Onzekerheid over een bepaalde gekozen oplossing, kan daardoor te lang boven een project blijven hangen.

De Omgevingswet biedt juist kansen

Politici roepen vaak dat er “regels geschrapt” moeten worden. Maar die regels zijn er niet voor niets. Ze beschermen burgers en bedrijven bijvoorbeeld met geluidsnormen of beschermen de natuur. De Omgevingswet biedt juist de ruimte om regels en belangen beter tegen elkaar af te wegen en lokaal maatwerk te leveren. Het probleem is niet dat de wet te streng is, maar dat vergunningverleners te weinig ruimte nemen om belangen echt te wegen. Ieder regeltje moet precies nageleefd worden, ook als er ruimte is om dat minder precies te doen. Ook de participatie vooraf – waar de Omgevingswet nadrukkelijk op inzet – wordt vaak als een "moetje" gezien en onvoldoende benut als een kans op een dialoog. Een goede participatieprocedure kán veel procedureleed voorkomen.

Rechtsbescherming is geen luxe (maar soms wel)

In de praktijk worden er fouten gemaakt bij besluiten of belangen niet goed afgewogen. Dan moet er een correctiemechanisme zijn. Wie rechtsbescherming afschaft, raakt niet alleen de “beroepsbezwaarmakers”, maar ook de burgers en bedrijven die worden geraakt door een slecht besluit en daar terecht tegenop komen.

Tegelijkertijd is de rechtsbescherming soms wel doorgeschoten. Burgers bijvoorbeeld een beroep op de bescherming van het leefgebied van de das, dat toevallig precies samenvalt met de voorgenomen bebouwing op het weiland dat hun uitzicht belemmert. Het beroep op het natuurbelang is dan oneigenlijk (laat dat belang door de dassenwerkgroep behartigd worden). Wat mij betreft mag het relativiteitsbeginsel door de rechter best scherper worden toegepast. Burgers moeten vooral kunnen opkomen voor hun eigen (woon)belangen, niet voor abstracte doelen als “de das” of “stikstof”, als dat hen niet rechtstreeks raakt.

Tot slot

De ironie is dat in Nederland de das momenteel beter beschermd is dan de woningzoekende. Maar dat is niet de schuld van de rechter of de bezwaarmaker – dat is het gevolg van decennialang beleid waarin de overheid zich terugtrok uit de woningbouw. Het is goed dat politieke partijen zich nu sterk maken voor de woningzoekende. Hopelijk helpt dit artikel hen daarbij om na de verkiezingen de juiste maatregelen te treffen.

Sneller bouwen kan. Maar dat vraagt om lef, capaciteit en slim gebruik van de instrumenten die we al hebben. Niet om het afbreken van de rechtsstaat.

Caren Schipperus

Dit artikel schreef ik in verband met een bijdrage aan het RTL Nieuws van 20 oktober 2025.