Hitte-aanpak 2025: groenere en koelere leefomgeving

‘Onze samenleving is minder gewend om stil te staan bij de risico’s die het warme weer met zich meebrengt. Als de zonnige dagen omslaan in aanhoudende hitte kan dit ook invloed hebben op de gezondheid van mensen’, lezen we in de aanbiedingsbrief bij de Hitte aanpak 2025. Ondertekenaars zijn Vincent Karremans, toenmalig staatssecretaris Jeugd, Preventie en Sport (SJPS), Mona Keijzer, minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) en Barry Madlener, toenmalig minister van Infrastructuur en Waterstaat (IenW).

Mensen die minder weerbaar zijn, ondervinden volgens de aanbieders van de brief doorgaans de meeste hinder van hitte. Denk hierbij aan chronisch zieken en ouderen. Daarnaast heeft hitte ook gevolgen voor bijvoorbeeld de arbeidsproductiviteit en leidt daarmee tevens tot economische schade. In de toekomst zal de frequentie en intensiteit van hitte naar verwachting verder toenemen. ‘Met deze aanpak maken we inzichtelijk wat onze drie departementen en maatschappelijke partners al doen in reactie op de gevolgen van toenemende hitte. We richten ons op concrete acties op de korte termijn die bijdragen aan een gezonde leefomgeving voor mensen in de gebouwde omgeving. Andere onderwerpen, zoals dierenwelzijn en infrastructuur, vallen buiten de scope van deze aanpak.’

In dit artikel wordt een aantal kennisbronnen genoemd. Kijk in het kader ‘Waar vind ik meer informatie?’ waar je die kennisbronnen kunt bekijken en downloaden

Vier themalijnen

Specifiek voor gezondheid is het streven van de Hitte aanpak 2025 dat het aantal mensen dat door hitte vroegtijdig overlijdt met de helft vermindert. Daarvoor is het noodzakelijk dat gemeenten weten wat er nodig is om tot een integrale aanpak van hitte te komen. Via de Landelijke Nota Volksgezondheid sturen de departementen erop dat in 2027 alle gemeenten in hun lokale gezondheidsnota’s aandacht besteden aan hitte en dat het aantal gemeenten met een lokaal hitteplan is verdubbeld, van de huidige 90 naar 180.

In de Hitte aanpak 2025 is een onderverdeling gemaakt in vier themalijnen:

• Themalijn Gebied. Hierin ligt de focus met name op het realiseren van een groenblauwe inrichting om schaduw en verkoeling te bieden.

• Themalijn Gebouw. Deze richt zich op het beperken van hitte in gebouwen. Daarom is het bij verduurzaming belangrijk te isoleren, ventileren en zonweren.

• Themalijn Gezondheid. Hier ligt de nadruk op bewustwording en preventie.

• Themalijn Calamiteiten. Deze richt zich voornamelijk op waarschuwingssystemen en het opstellen van protocollen.

Met de invulling van de Themalijn Gebied en de verdere uitwerking van de aanpak samen met betrokken partijen, geeft de minister van VRO invulling aan de motie van het lid Kostić, die de regering verzoekt om in overleg met verschillende partijen een voorstel te doen om de inzet van groen maximaal te benutten voor een effectieve aanpak van hittestress. In dit artikel ligt de nadruk op deze themalijn. Voor de volledige inhoud verwijzen we naar de website waar de Hitte aanpak 2025 volledig is te downloaden.

Urgentie

De Hitte aanpak 2025 gaat eerst in op de risico’s van hitte. Zo is de gemiddelde temperatuur in Nederland de afgelopen dertig jaar 1,1⁰ Celsius gestegen. Het aantal tropische dagen is toegenomen van gemiddeld twee naar vijf dagen per jaar. Ook is het aantal zomerse dagen gestegen van 19 naar 28 dagen per jaar.

De frequentie van het aantal hittegolven en de extremiteit van hittegolven neemt in de toekomst alleen maar verder toe. Tijdens hete dagen zien we grote gevolgen voor de samenleving en op individueel niveau. Denk hierbij aan een slechte nachtrust, slechtere gezondheid, teruglopende arbeidsproductiviteit, uitvallende machines en beweegbare bruggen die door uitzetting niet meer kunnen openen of sluiten. Daarnaast maakt vergrijzing de samenleving extra kwetsbaar voor hitte en aanvullend zorgen de verstedelijking en het stedelijk hitte-eiland-effect ervoor dat we in versteende steden en dorpskernen steeds meer en langer hitte ervaren. Het temperatuurverschil met het omliggende gebied kan oplopen tot 7 of 8 graden Celsius! Vanuit de energie- en warmtetransitie zetten we in op isolatie van woningen.

Dit heeft als effect dat woningen in de zomers lastiger koel te houden zijn wanneer warmte eenmaal is binnengetreden. Zeker in wijken met een lage sociaaleconomische status zien we woningen, gebouwen en bewoners die slecht bestand zijn tegen (aanhoudende) hitte. Die hitte kan ook leiden tot gezondheidsschade. Naast een hoger sterftecijfer kan iedereen ziek worden wanneer hitte vaker en langer voorkomt. Zomersmog door luchtverontreiniging in combinatie met verhoogde concentraties pollen vergroten de risico’s voor gezonde mensen. Effecten variëren van luchtwegklachten tot uitdroging en hitteberoerte. Een slechte nachtrust door warme nachten kan al deze effecten overdag weer vergroten.

Naast hitte worden Nederlanders ook steeds meer blootgesteld aan UV-straling. Hierdoor komen huidkanker en bepaalde oogaandoeningen steeds vaker voor. Huidkanker is het meest voorkomende type kanker in Nederland. Blootstelling aan UV-straling zal door het ministerie van VWS worden opgepakt in de Samenhangende Preventiestrategie en is geen onderdeel van de Hitte aanpak.

Leefomgeving groener en koeler

Binnen de Themalijn Gebied ligt de focus met name op het realiseren van een groenblauwe inrichting om schaduw en verkoeling te bieden. Er zijn volop schaduwplekken, watertappunten en weinig stenen. Er zijn open ruimten waar de wind vrij spel heeft om verkoeling te brengen en er is voldoende water en groen zodat verdamping tot verkoeling kan leiden. Lopen en fietsen kan grotendeels in de schaduw en ook ouderen kunnen zich rond hun woning in een prettig klimaat bewegen.

Om de openbare ruimte hittebestendig in te richten is lokaal inzicht in kwetsbare plekken van belang. In het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) staan alle projecten en maatregelen die ervoor gaan zorgen dat Nederland in 2050 waterrobuust en klimaatbestendig is ingericht. In 2025 wordt binnen de aanpak van het DPRA een nieuwe ronde klimaatstresstesten door lokale overheden uitgevoerd, waarbij klimaatrisico’s voor het gemeentelijk gebied in kaart worden gebracht. Hitte is hier onderdeel van.

Uit de stresstest en de daarop volgende risicodialoog komt hoe kwetsbaar een gebied is voor hitte en waar knelpunten ontstaan. Hierover kunnen lokale overheden in gesprek met betrokken stakeholders en vervolgens samen een uitvoeringsagenda opstellen. Voor hitte kan invulling worden gegeven aan de risicodialoog door gebruik te maken van de Menukaart Hitte, ontwikkeld door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO).

Groenblauwe inrichting

Een hittebestendige openbare ruimte is volgens de Hitte aanpak goed te realiseren met een groenblauwe inrichting. Door de verdichting staat groen in de openbare ruimte onder druk. Daarom is het van belang om bij de (her)inrichting van de openbare ruimte en de (her) ontwikkeling van gebieden vooraf helder te hebben wat er nodig is. Het Rijk heeft hiervoor de Maatlat groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving ontwikkeld. Deze bevat ontwerprichtlijnen om rekening te houden met onder andere hitte. Daarnaast biedt de Handreiking Groen in en om de Stad handvatten en richtlijnen. Via de campagne ‘Een groener Nederland begint in je eigen tuin’ (NK Tegelwippen, Week van de Groene Tuin en Maand van het Vergeten Plantseizoen) worden inwoners via hun gemeenten gestimuleerd om hun leefomgeving groener te maken. Door bewustwordingscampagnes worden inwoners ook bewust gemaakt dat een groene omgeving verkoelend werkt en een comfortabele leefomgeving biedt.

Wat doen maatschappelijke partners al?

Naast de (decentrale) overheden zijn maatschappelijke partners en particulieren aan de slag met het vergroenen van de leefomgeving. Ook bedrijventerreinen zijn aan de slag. In de Werklandschappen van de toekomst (www.werklandschappen.nl) wordt geïnnoveerd om bedrijventerreinen te vergroenen en klimaatrobuust in te richten. Dit gebeurt samen met een consortium van ruim dertig partijen, bestaande uit ondernemers, onderzoeks- en onderwijsinstellingen, overheden en (maatschappelijke) organisaties. Er is een toolbox beschikbaar met een stappenplan. Daarnaast geeft het consortium inzicht in opgedane kennis en deelt handvatten en instrumenten om het bedrijventerrein te transformeren naar een werklandschap.

Gebiedsinrichting van bestaande wijken kent andere uitdagingen dan inrichting van nieuwbouw. Ieder wijktype kent eigen uitdagingen. Er is door de Hogeschool van Amsterdam een coolkit ontwikkeld waar richtlijnen, ook per wijktype, staan beschreven. Deze coolkit geeft advies over de optimale inrichting van de buitenruimte.

Daarnaast doet de Hogeschool van Amsterdam onderzoek naar het effect van langdurige hitte. Mensen slapen daardoor slecht en dat leidt tot negatieve effecten op de gezondheid, arbeidsproductiviteit en leefbaarheid. Er wordt onderzocht welke ruimtelijke factoren invloed hebben op nachthitte en welke fysieke maatregelen de stad en woningen helpen om de problemen te beperken.

Waar kunnen we mee aan de slag?

Bij de inrichting van een gebied zijn er dus richtlijnen beschikbaar die bijdragen aan een verkoelende werking van het gebied. Er is echter (nog) weinig informatie over de effectiviteit van de inrichtingsmaatregelen. Zo is bekend dat kleine bomen minder schaduw en verkoeling leveren dan grotere bomen, maar is er onvoldoende kennis over welke boomsoorten goed hittewerend werken. Daarnaast is er beperkt inzicht in ideale loopafstanden wat betreft de toegankelijkheid van de koele plekken. Door te monitoren en te meten wordt de kennis hierover vergroot en kunnen er effectievere keuzes worden gemaakt. Door met deze kennis vervolgens in te zetten op uniforme standaarden kan een hittebestendige gebiedsinrichting in de toekomst worden gerealiseerd.

Wat betreft een hittebestendige gebiedsinrichting is de opgave voor de bestaande wijken van een andere omvang dan voor nieuwe gebieden. Voor bestaande gebieden is het kansrijk om de inrichting te koppelen aan de energietransitie. Er wordt in wijken gezocht naar warmteoplossingen, bijvoorbeeld een warmtenet. Straten worden opnieuw ingericht, wat een kans biedt om de buurt ook meteen hittebestendig in te richten. Door de ontwrichtende impact op de samenleving heeft hitte ook financieeleconomische gevolgen. Denk aan (gezondheids)schade door hittestress. Het is goed om te verkennen of de financiële sector kan bijdragen aan het hittebestendig maken van gebieden en gebouwen, bijvoorbeeld door financiering specifiek voor hittemaatregelen bij (grote) vastgoedprojecten. Dezelfde impuls wordt onderzocht voor zorgverzekeraars die gebaat zijn bij de inrichting van een gezonde en toegankelijke leefomgeving. Door, tot slot, een afgestemde boodschap breed en actief te communiceren met maatschappelijke partijen, weten mensen wat ze zelf kunnen doen om gezond te blijven bij hitte.

Overige themalijnen in het kort

Bij de Themalijn Gebouw ligt de focus op een hittebestendige woning in een hittebestendige omgeving. Woningen zijn goed geïsoleerd en kunnen goed ventileren. Woningen zijn zo vormgegeven dat zoninval in de zomer zo veel mogelijk wordt voorkomen en hebben goede inbraakbestendige ramen om ook ’s nachts veilig te ventileren. De inzet is om zo veel mogelijk aircogebruik te voorkomen door opwarming van de woning te vermijden en vormen van passieve koeling toe te passen. Mensen met een (gemeenschappelijke) tuin hebben voldoende schaduwmogelijkheden en groen dat zorgt voor verkoeling. Specifiek levensloopbestendige woningen en gebouwen voor minder weerbaren hebben extra aandacht voor hittebestendige inrichting.

Bij de Themalijn Gezondheid is het streven om door de hittebestendige inrichting van de omgeving en de gebouwen de effecten van hitte op de gezondheid te beperken. Sinds 2007 kennen we in Nederland het Nationaal Hitteplan, opgesteld door het RIVM. Het Nationaal Hitteplan is een landelijk waarschuwingssysteem tijdens hitte. De waarschuwingen zijn afgestemd op de systematiek van het KNMI voor extreem weer. Tijdens een code-geel-situatie gelden waarschuwingen voor kwetsbare groepen en bij code oranje wordt iedereen gewaarschuwd voor de impact van de hitte. Vanaf 2026 wordt communiceren over hitte duidelijker door in het Hitteplan de term hittekracht te gebruiken. Net als met windkracht geeft hittekracht met een getal op een schaal van 1 tot 10 de intensiteit aan tijdens een hitteperiode. Hierbij wordt rekening gehouden met de factoren temperatuur, luchtvochtigheid, stralingswarmte en wind.

Bij de Themalijn Calamiteiten gaat het erom dat we een crisis op tijd zien aankomen en voldoende zijn gewaarschuwd voor een hittegolf. Alle (lokale) overheden, hulpdiensten en zorgverleners weten goed wat er van hen wordt verwacht en waar ze moeten helpen.

Hier vind je meer informatie

• Hitte aanpak 2025 downloaden: ga naar https://rijksoverheid.nl en vul in het zoekvak in ‘Hitte aanpak 2025’.

• Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie: ga naar Kennisportaal Klimaatadaptatie, www.klimaatadaptatienederland.nl. Scroll op de homepage naar beneden en kijk bij ‘Landelijke programma’s’.

• Menukaart Hitte: ga naar Kennisportaal Klimaatadaptatie, www. klimaatadaptatienederland.nl. Vul in het zoekvak in: ‘Menukaart Hitte’.

• Maatlat groene klimaatadaptieve gebouwde omgeving: ga naar Kennisportaal Klimaatadaptatie, www.klimaatadaptatienederland.nl. Scroll op de homepage naar ‘Hulpmiddelen om klimaatadaptatie in praktijk te brengen’, en klik op ‘Maatlat’.

• Handreiking Groen in en om de Stad: ga naar Kennisportaal Klimaatadaptatie, www.klimaatadaptatienederland.nl. Vul in het zoekvak in: ‘Handreiking Groen in en om de Stad’.

• Coolkit hittebestendige stad: ga naar Kennisportaal Klimaatadaptatie, www.klimaatadaptatienederland.nl. Vul in het zoekvak in: ‘Coolkit’.

• Gemeenten kunnen voor ondersteuning contact opnemen met de RVO-helpdesk via klimaatadaptatie@rvo.nl. Afhankelijk van de situatie kan RVO gratis of onder cofinanciering experts en adviseurs inzetten om op locatie ondersteuning te bieden.

• Een aanpak voor de langere termijn wordt uitgewerkt in de nieuwe Nationale Klimaatadaptatiestrategie (NAS’26) die het kabinet in 2026 zal uitbrengen. Kijk voor de huidige NAS op www.klimaatadaptatienederland.nl