Digitale soevereiniteit en chips: waar wil de EU naartoe?

In een toespraak van vorig jaar benadrukte de Eurocommissaris voor de Interne Markt Thierry Breton, ‘soevereiniteit’ als de oplossing voor de verschillende Europese kwetsbaarheden die worden veroorzaakt door instabiele en onhoudbare supply chains (1). Volgens Breton moet de EU klaar zijn om zich te kunnen verdedigen tegen supply chains-crises die de materiele levensbehoeften van haar burgers in gevaar brengen (zoals ervaren in vele economische sectoren tijdens de COVID-19 pandemie). Het is dan ook geen toeval dat de commissaris deze woorden uitsprak in Eindhoven, voor de technologische hub van Nederland en de hele EU: de Brainport-community. Inderdaad, een cruciaal onderdeel van de visie op Europese soevereiniteit, zoals Breton ook in dezelfde toespraak benadrukte, ligt in de digitale en technologische domeinen.

Digitale soevereiniteit: van data tot chips

Volgens de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen is het essentieel dat Europa de digitale transformatie van de publieke en private sector kan leiden met behoud van haar fundamentele waarden (3). Het oligopolie dat een handvol buitenlandse techbedrijven hebben opgezet in het kader van digitale markten en innovatie, heeft geresulteerd in structurele afhankelijkheden voor Europese overheden en bedrijven bij hun digitaliseringsproces. De geo-economische en politieke kwetsbaarheden die hieruit voortvloeien voor de EU, oefenen aanzienlijke druk uit op de bescherming van de grondrechten van haar burgers. Het streven naar digitale soevereiniteit heeft als doel juist deze afhankelijkheden en de ermee verbonden risico's te beperken. Terwijl het publieke debat over de strategie van de Commissie grotendeels lijkt te zijn gericht op gegevensbescherming en de governance van data-driven technologieën, krijgt tegenwoordig een ander aspect van het Europese beleid voor digitale soevereiniteit vorm: de controle over de digitale infrastructuur. Digitale soevereiniteit staat bovenaan de agenda van de EU voor de komende decennia (2).

Wat bij de controle over de digitale infrastructuur op het spel staat, blijkt bijvoorbeeld uit de recente tekorten in de chipsindustrie ten gevolgde van de wereldwijde stijging van de vraag naar chips tijdens de coronapandemie. De economische impact van dit tekort was aanzienlijk, met verliezen van rond de 100 miljard euro in 2021 en 2022 – en dan alleen nog maar in de Europese auto-industrie (4).

Chips cruciaal

Chips zijn niet alleen cruciaal voor de auto-industrie, maar voor de hele technologieproductiesector. Het zijn in feite een reeks elektronische schakelingen die op een minuscule siliciumoppervlakte zijn geïnstalleerd. Een reeks microschakelaars, transistors genoemd, wordt via een zeer geavanceerd en nauwkeurig lichtprojectieproces genaamd 'fotolithografie' op het oppervlak 'gedrukt'. Deze transistors zorgen ervoor dat elektrische stroom in de microcircuits vloeit of wordt onderbroken. Een enkele chip van enkele millimeters kan miljarden transistors bevatten. Sommige van deze transistors zijn slechts enkele tientallen nanometers groot, bijna een tiende van de grootte van een influenzavirus. Chips fungeren over het algemeen zowel als 'hersenen' die data verwerken voor elektronische processen als geheugenbron waarop data kan worden opgeslagen. Chips vormen dus de basis voor de werking van elektronische apparaten, zoals huishoudelijke apparaten, auto's, camera's, en zijn essentieel voor de ontwikkeling van geavanceerde informatietechnologieën, van 5G tot kunstmatige intelligentie.

Deze hoge mate van verfijning in de productie van chips en hun sleutelrol in de wereldeconomie hebben hun bevoorrading tot een kwestie van sterke geopolitieke spanning gemaakt.

Uitdagingen voor het Westen en het Oosten

Begin dit jaar kwamen de Verenigde Staten met een antagonistisch handelsbeleid ten opzichte van China waaronder het verbod op de export van geavanceerde technologie in de chipssector. Volgens het Amerikaanse kabinet weerspiegelen de beperkende maatregelen de zorgen over het gebruik van deze technologieën door China voor militaire doeleinden met gevaarlijke implicaties voor de wereldwijde veiligheid (5). Olga Hrynkiv, een onderzoeker in internationaal economisch recht aan de Universiteit van Tilburg, legt tegenover PONT | Data&Privacy uit dat de poging van de VS om de technologische ontwikkeling van China te vertragen en de binnenlandse productie te versterken, consistent is vanuit een geo-economisch perspectief, gezien het feit dat de overdracht van westerse technologische middelen naar China aanzienlijke gevolgen kan hebben voor het militaire evenwicht tussen de twee landen. "De langetermijneffecten van deze maatregelen zijn onduidelijk. Dit is echt afhankelijk van de mate waarin de bondgenoten van de Verenigde Staten met een strategische rol in de supply chains van de industrie, zoals Nederland, vergelijkbare beperkingen tegen Beijing zullen invoeren", voegt Hrynkiv eraan toe.

Onder Amerikaanse druk heeft het demissionaire kabinet van Rutte al besloten de uitvoer van geavanceerde lithografiemachines, die nodig zijn voor de productie van nieuwe generaties chips en waarvan de enige wereldwijde producent ASML is, te verbieden. De Chinese regering heeft niet stilgezeten en heeft tegenmaatregelen aangekondigd door beperkingen op de uitvoer van cruciale grondstoffen voor de Europese technologische sector naar het Westen op te leggen. Tegelijkertijd heeft Beijing al staatsfondsen opgezet om Chinese soevereiniteit in de productie van chips te bevorderen, naar het voorbeeld van de Amerikaanse CHIPS and Science Act. Wat staat er op het speel voor de EU?

Signalen uit de EU: De European Chips Act

Volgens Hrynkiv zou de vraag in Europa niet zozeer moeten zijn of de technologische groei van concurrenten zoals China de digitale soevereiniteit van de EU bedreigt. Het probleem is eerder of de EU in staat zal zijn om haar eigen digitale innovatie te bevorderen met de juiste financiële stimulansen en verdedigingsmechanismen.

Vorige week trad de 'European Chips Act' in werking. Deze nieuwe verordening vormt de kern van de EC-strategie om stabiele chipvoorzieningen voor de industrieën van de Unie te waarborgen. Met als doel de eigen productie van de EU op de wereldmarkt voor chips te verdubbelen, van 10% naar 20%, tegen 2030, streeft de EU ernaar om wereldleider te worden in deze sector.

De verordening bestaat uit drie hoofdpijlers. Ten eerste wordt de band tussen de onderzoekswereld en industriële productie versterkt. Ten tweede worden administratieve stimuleringsmaatregelen ingesteld om zowel publieke als private investeringen aan te trekken voor de opbouw van productiefaciliteiten. Ten derde wordt een mechanisme voor samenwerking tussen de lidstaten en de commissie opgezet om leveringscrises te voorkomen. In totaal voorziet de verordening in de mobilisatie van 15 miljard euro aan investeringen, naast de 30 miljard die al beschikbaar is gesteld in andere openbare financieringsprogramma's.

Ambities en realiteit

45 miljard euro is een forse som geld. Maar is het voldoende om de Europese ambities te verwezenlijken? Maurice Geraets, Executive Director van NXP Semiconductors, een van 's werelds grootste chipfabrikanten met hoofdkantoor in Eindhoven, uit zijn twijfels. "Ik zou zeggen dat het vrij ambitieus is om te denken dat we binnen enkele jaren onze productie kunnen verdubbelen. Het is zeker positief om te zien dat zowel in Brussel als in de lidstaten de intentie bestaat. Maar om dit te realiseren, zouden we in de komende jaren meerdere vergelijkbare investeringsaankondigingen moeten zien. Hoe dan ook, het is niet gemakkelijk om voorspellingen te doen."

De moeilijkheden bij het behalen van een productieverdubbeling op korte termijn hebben niet alleen te maken met de aard van de chipsindustrie, waarin het hoge niveau van verfijning leidt tot lange onderzoeks-, ontwikkelings- en productietijden, maar ook aan structurele problemen in Europa. "Investeren in productiefaciliteiten in Europa wordt voor de industrie steeds inefficiënter, in vergelijking met bijvoorbeeld Taiwan. Bovendien betekent het verdubbelen van de productie ook een aanzienlijke toename aan personeelsbehoefte. Een van de grote problemen die we in Europa hebben, is het vinden van lokaal talent. Bedenk maar eens dat meer van de helft van onze nieuwe Research & Development-collega’s hier in Nederland bestaat uit internationals. Het wordt steeds beter, maar op dit moment is onze vraag naar talent veel groter dan het aanbod."

NXP is een multinational met een sterk geglobaliseerde waardeketen en verkoopmarkt. Zo'n 40% van de omzet van het bedrijf in het afgelopen jaar komt uit export naar China. "Als bedrijf moeten we ons houden aan de exportwetten, en dat doen we. China blijft echter een belangrijke markt voor ons, en wij zijn even belangrijk voor hen. Bijvoorbeeld, nu de Chinese auto-industrie een belangrijke overstap maakt naar elektrische aandrijving, hebben we aangekondigd samen te werken met een lokale fabrikant om hun battery-management te verbeteren met behulp van onze chips." Afstand nemend van politieke kwesties benadrukt Geraets dus het belang van een technologiereus als NXP bij het faciliteren van de grote overgangen die de wereld doormaakt, van digitalisering tot energietransitie. "Deze overgangen zouden feitelijk minder efficiënt zijn als elk continent zijn eigen chipsproductie zou nastreven zonder rekening te houden met onderlinge afhankelijkheden in supply chains."

De EU op een tweesprong

Hoewel de European Chips Act een keerpunt voor de EU aangeeft, moet deze worden begrepen in een context van zeer delicate politieke en economische evenwichten.

Volgens Geraets zou de oplossing eerder gezocht moeten worden in "open strategische autonomie" dan in digitale soevereiniteit. "Denken dat we volledig zelfvoorzienend kunnen zijn in onze technologische sector is een illusie. Deze politieke spanningen baren ons dus zorgen en moeten redelijk worden aangepakt. Vanuit mijn ervaring met de Nederlandse regering en Brussel lijkt het erop dat ze zich ook bewust zijn van de onderlinge afhankelijkheden in onze sector."

Bij de aankondiging van de Chips Act heeft Ursula von der Leyen inderdaad de onmogelijkheid van volledige zelfvoorziening erkend, en benadrukte ze de noodzaak om banden aan te gaan met “like-minded” partners, zoals de Verenigde Staten en Japan" (6). Het lijkt er dus op dat er afstand wordt genomen van China, zoals de recente Nederlandse maatregelen ook laten zien.

Maar de oplossing is niet zo vanzelfsprekend, althans volgens Hrynkiv. "Als het 'de-risking'-beleid van de EU tot een loskoppeling van China zou leiden, zou de productie van chips in Europa daar sterk onder kunnen lijden." Zoals ook blijkt uit een recent onderzoek van de Financial Times, blijft Europa sterk afhankelijk van de invoer van cruciale grondstoffen uit China voor haar industrieën (7). In deze omstandigheden zou de EU in staat moeten zijn om eventuele tekorten op te vangen door middel van andere handelsroutes. ‘Of dat lukt, is echter nog een grote vraag’.

Bronnen

1. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/speech_22_5350

2. https://commission.europa.eu/system/files/2020-02/communication-shaping-europes-digital-future-feb2020_en_4.pdf

3. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/es/ac_20_260

4. https://www.allianz-trade.com/en_global/news-insights/economic-insights/european-automotive-semiconductor-shortage.html#:~:text=Chip%20shortages%20have%20cost%20nearly,Europe%20in%202021%20and%202022;

5. https://www.bis.doc.gov/index.php/documents/about-bis/newsroom/press-releases/3158-2022-10-07-bis-press-release-advanced-computing-and-semiconductor-manufacturing-controls-final/file;

6. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_22_866

7. https://ig.ft.com/rare-earths/