'Misbruik in zorginstellingen is misschien te voorkomen'

Seksueel misbruik

Seksueel misbruik is hetzelfde als door rood licht rijden: de gelegenheid maakt de overtreder. Sommige mensen overtreden vaker en hebben minder geweten of empathie voor anderen. Maar vooral mannen kunnen zo’n knop makkelijker omzetten zegt de Nederlandse neurobioloog Keysers (1) en achteraf ontkennen dat het licht op rood stond. Omstandigheden kunnen van ons allemaal door rood rijders maken. Die omstandigheden hebben vaak een grotere rol dan we denken en dat kan verklaren waarom misbruik in instellingen zo vaak voorkomt. Het gaat dan om een combinatie van kwetsbaarheid en macht.

Kwetsbaarheid

Kwetsbare mensen worden vaker slachtoffer dan weerbare mensen, niet alleen voor seksueel misbruik, denk maar eens aan bejaarden die met babbeltrucs worden opgelicht. In riskante situaties durven ze minder vaak nee te zeggen. Mannen hebben daar een neus voor. De psycholoog Buss introduceerde de term exploitability – kwetsbaar voor seksueel geweld (Buss & Duntley, 2008).

In een Japans onderzoek bleken mannelijke proefpersonen (studenten) het met elkaar eens te zijn over welke vrouwen seksueel exploitabel zijn: meisjes die verlegen en angstig zijn, een laag zelfbeeld hebben en vaker in onveilige situaties belanden met mannen (bijvoorbeeld na alcoholgebruik) zonder de beschermende aanwezigheid van vriendinnen (Sakaguchi & Hasegawa, 2006). Kwetsbaarheid in zorg voegt daar nog een extra dimensie aan toe: die van machtsverschillen.

Machtsverschillen

Machtsverschillen maken het mogelijk dat de meer machtige de minder machtige kan straffen. Dat kan bijvoorbeeld door fysieke straf en kwaadspreken (sociale media), maar ook door uitsluiting van gunsten, waar veel mensen erg gevoelig voor zijn, want iedereen wil er graag bij horen (2). Des te groter de machtsverschillen in een organisatie de groter de kans op misbruik in een omgeving die zijn mond houdt, inclusief de slachtoffers (3).

In een hiërarchische organisatie zoals een zorgorganisatie weet de dader dat hij/zij er mee weg kan komen. Het stoplicht komt dan op oranje te staan. Vervolgens heeft Sophie de Valk in haar proefschrift over repressie in de jeugdzorg laten zien dat daders dan slachtoffers ontmenselijken (dehumaniseren) en vinden dat ze ‘recht’ hebben op misbruik en de ander dat fijn vindt (4).

Hoe hier uit te komen?

Uit het recente symposium op de Hogeschool Leiden over Kinderrechten blijkt dat juridische waarborgen en klachtencommissies alleen geen soelaas bieden tegen misbruik. Uit het voorgaande blijkt dat er een fundamentele herziening nodig is van hoe wij tegen de zorg (de dokter die het weet), kwetsbaarheid (een gebrek) en macht (een gegeven bezit) aankijken.

Op het symposium gaf Joan Tronto, hoogleraar aan de Universiteit van Minnesota en een van de grondleggers van EOC een presentatie (zie link) (5). Het gaat volgens haar niet om ‘zorg’ maar ‘zorgen voor elkaar’ om onze samenleving te onderhouden, voort te zetten en te repareren zo dat we er zo goed mogelijk in kunnen leven (6).

In praktische zin betekent dat aandacht hebben voor elkaar en verantwoordelijkheid nemen in een concreet netwerk binnen onze samenleving (Stams & van der Helm, 2023) (7) met competentie, wederkerigheid, vertrouwen en solidariteit. Hierin komen relaties boven opbrengsten, regels (recht) en bezit (8). Want opbrengsten boven relaties stellen leidt tot bevoogding en eenzijdig handelen (het medische model waar de deskundige het probleem oplost).

Wanneer kinderen en ouders het daar niet mee eens zijn volgt vaak dreiging met dwang en dwangmaatregelen (uithuisplaatsing, gesloten jeugdzorg, verplichte opname van de Wet Verplichte GGZ). (9) Dat werkt in de praktijk niet, volgens onderzoek (Parhar, 2018) (10) en veroorzaakt schade (Van der Helm, 2011) (11). Alleen verwijzen naar de rechter herbergt het gevaar dat kinderrechten worden genegeerd en diegene met meer macht en deskundigheid negatieve uitkomsten in zorg (schade) bewerkstelligen. Binnen dit ‘deskundigheidsframe’ worden kinderen volgens Tronto vaak neergezet als ‘kwetsbaar en wilsonbekwaam’, iets wat niet zelden leidt tot dehumanisatie en repressie in de zorg (de Valk, 2019) (12).

Wat wel?

Tronto geeft een mooi voorbeeld uit de praktijk van inheemse volkeren (Kaupapa) in Nieuw Zeeland om met jongeren in zorg om te gaan: ‘Kia Tika, Kia Pono’ (13), wat zoveel betekent als de jongere de leider van zijn eigen leven te maken, maar ook als de kennisbron, vormgever en betekenisgever (14) en niet als kwetsbaar en afhankelijk slachtoffer. Eigen deskundigheid leidt tot intrinsieke motivatie. De nadruk ligt op ontwikkeling en niet op hiërarchie, genezing en ‘moetivatie’.

1. https://www.amazon.com/Empathic-Brain-Christian-Keysers/dp/9081829203

2. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0272735898000166

3. https://iaap-journals.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/apps.12170

4. https://pure.uva.nl/ws/files/31655529/Thesis.pdf

5. https://outlook.office.com/mail/id/AAMkAGE2OGJkOTZlLWI4YTItNGUwYS04NGQ3LWEwNmI4MDA4MGZlOQBGAAAAAAAXTCr5H98fSYHZI69VMFv3BwCPntpuf3MsT5fzClC%2Fx%2FvaAAAANqs4AACqDjEuQwIkTZepj2utaiEJAAnjtlaBAAA%3D/sxs/AAMkAGE2OGJkOTZlLWI4YTItNGUwYS04NGQ3LWEwNmI4MDA4MGZlOQBGAAAAAAAXTCr5H98fSYHZI69VMFv3BwCPntpuf3MsT5fzClC%2Fx%2FvaAAAANqs4AACqDjEuQwIkTZepj2utaiEJAAnjtlaBAAABEgAQAPVszk1knnREl1WqDyyXyRE%3D

6. Fisher, Berenice;, and Joan C. Tronto. 1990. "Toward a Feminist Theory of Caring in E. Abel and M. Nelson, eds., Circles of Care (Albany: SUNY Press, 1990): 36-54." In Circles of Care, ed. E. Abel and M. Nelson. Albany, NY: SUNY Press

7. Stams, G.J. and van der Helm, P. (2024), It takes a safe village to raise a child—a commentary on Dana McCoy et al. (2023). J Child Psychol Psychiatr, 65: 723-725. https://doi.org/10.1111/jcpp.13929

8. https://sociaalweb.nl/nieuws/nieuw-licht-op-antisociaal-gedrag-van-jongeren/

9. https://sociaalweb.nl/nieuws/dwangmaatregelen-die-nooit-mogen-getuigenissen-van-jongeren-en-medewerkers/

10. Parhar, K. K., Wormith, J. S., Derkzen, D. M., & Beauregard, A. M. (2008). Offender Coercion in Treatment: A Meta-Analysis of Effectiveness. Criminal Justice and Behavior, 35(9), 1109-1135. https://doi.org/10.1177/0093854808320169

11. https://hbo-kennisbank.nl/details/sharekit_hsleiden:oai:surfsharekit.nl:3d30a8a4-4669-458d-a2a6-4ca740d93615

12. de Valk, S. M. (2019). Under pressure: Repression in residential youth care. [Thesis,

    externally prepared, Universiteit van Amsterdam]

13. https://voyce.org.nz/kiatikakiapono/

14. Kemp, Susan P., and Mackay. 2022. "Kia Tika, Kia Pono - Honouring Truths: ensuring the participatory rights of tamariki and rangatahi who are care experienced." Journal of the Royal Society of New Zealand 53 (5) :697-711.