Een overzicht van de meest recente waterrapporten (deel VIII)

Dat Nederland voor een breed palet aan wateropgaven staat werd recent onderstreept in De staat van ons water 2023 (waarin het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat rapporteerde over het in 2023 gevoerde waterbeleid) en in de laatste Verzamelbrief actualiteiten water van voormalig minister Harbers. Ook werd afgelopen week bekend dat de Europese Commissie een inbreukprocedure tegen onder andere Nederland is gestart wegens het niet naleven van de Kaderrichtlijn Water (KRW).

Vandaar ook dat vrijwel alle betrokken partijen de noodzaak zien van robuuste maatregelen. De vraag is echter: om welke maatregelen gaat het dan? Die vraag kan het beste worden beantwoord door rapporten te raadplegen die gezaghebbende instanties op het gebied van water afgelopen jaar hebben uitgebracht. Die rapporten geven namelijk een beeld van de wateropgaven waar Nederland voor staat en hoe deze het beste kunnen worden aangepakt. Deze blog geeft een overzicht van enkele van deze rapporten.

Verschillende toekomstscenario’s

Laten we beginnen met een algemeen beeld en kijken naar een rapport van Deltares uit april van dit jaar, waarin vier toekomstscenario’s op het gebied van water in Nederland worden geschetst. Conclusie: in alle scenario’s nemen de uitdagingen voor zoetwaterbeschikbaarheid, wateroverlast en waterveiligheid toe. De mate van deze uitdagingen hangt echter af van onder andere klimaatverandering, broeikasgasuitstoot en sociaaleconomische groei. In het rapport wordt benadrukt dat de opgaven op het gebied van zoetwaterbeschikbaarheid en wateroverlast al op de korte termijn urgent zijn; op de lange termijn staat ook onze waterveiligheid onder druk, met name als gevolg van de zeespiegelstijging. Deltares adviseert alle betrokken overheden om aan de hand van de verschillende toekomstscenario’s een duidelijke beleidsstrategie te formuleren, waarbij de landelijke overheid ook meer de regie moet durven pakken. Een andere belangrijke aanbeveling: zoek ook naar oplossingen buiten het huidige watersysteem. Denk dan bijvoorbeeld aan het beperken van de totale watervraag, zodat beter kan worden omgegaan met periodes van droogte.

Verbeteren waterkwaliteit

Eén van de grootste opgaven waar Nederland voor staat is het op peil brengen van de waterkwaliteit. Op dit moment loopt Nederland namelijk nog achter op dit punt, waardoor de in de KRW gestelde doelen op het gebied van waterkwaliteit – waar Nederland uiterlijk in 2027 aan moet voldoen – langzaam uit het zicht beginnen te raken. Dit werd in mei vorig jaar ook geconcludeerd door de Raad voor leefomgeving en infrastructuur (Rli) in zijn rapport Goed water goed geregeld. De Rli stelt dat het zonder vergaande maatregelen Nederland niet zal lukken om de KRW-doelen in 2027 te halen. Het belangrijkste doel van de KRW is om ervoor te zorgen dat het oppervlaktewater (zoals bijvoorbeeld een rivier) en het grondwater in de lidstaten van de Europese Unie uiterlijk in 2027 van een ‘goede kwaliteit’ zijn. Aanbevelingen van de Rli om zo snel mogelijk het tij te keren zijn onder andere: laat de KRW-doelen bindend doorwerken in alle wet- en regelgeving die mede bepaalt of de KRW-doelen worden gehaald, maak grond- en oppervlaktewateronttrekkingen vergunningplichtig in gebieden waar risico op watertekort bestaat en laat het mestbeleid zo goed mogelijk aansluiten op de KRW-doelen. Verder is ook directe doorrekening van maatregelen wat de Rli betreft noodzakelijk.

Ook de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) constateerde afgelopen april in haar signaalrapportage Betere bescherming water noodzakelijk dat meer maatregelen nodig zijn om de waterkwaliteit in Nederland op peil te brengen. Dit rapport benadrukt vooral de noodzaak van betere bescherming van de waterkwaliteit in Nederland. Meststoffen, bestrijdingsmiddelen, PFAS, medicijnresten en microplastics vervuilen grond- en oppervlaktewater, wat leidt tot hoge zuiveringskosten en schade voor de samenleving. De ILT pleit met name voor betere samenwerking tussen het Rijk, provincies en waterschappen en een focus op effectieve handhaving. Alleen op die manier kan volgens de ILT de emissie van probleemstoffen in het water op termijn worden voorkomen.

Kwaliteit drinkwater

De conclusie dat Nederland achterloopt met het op peil brengen van de waterkwaliteit heeft ook gevolgen voor de kwaliteit van Nederlandse drinkwaterbronnen. Zo constateerde het RIVM afgelopen mei in een evaluatierapport over de bescherming van drinkwaterbronnen dat de kwaliteit van drinkwaterbronnen op veel plekken in Nederland onvoldoende is door de aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen en meststoffen. Ondanks maatregelen van Rijkswaterstaat, provincies, drinkwaterbedrijven, waterschappen en boeren, blijft de kwaliteit van drinkwaterbronnen problematisch doordat deelname aan maatregelen in veel gevallen vrijwillig is, maatregelen door conflicterende belangen worden afgezwakt, hoge kosten ertoe leiden dat sommige maatregelen niet adequaat worden uitgevoerd en de effecten van maatregelen onvoldoende worden gemonitord. Bovendien kan het onduidelijk zijn welke overheid – landelijk, regionaal of lokaal – verantwoordelijk is. Zonder effectieve maatregelen zal waterzuivering noodzakelijk blijven, wat kostbaar en tijdrovend is. Het RIVM dringt daarom aan om maatregelen te nemen die de emissie van schadelijke stoffen daadwerkelijk voorkomen, om verantwoordelijkheden duidelijk te maken en om de effecten van maatregelen beter te monitoren.

Watertekorten en droogte

Een andere grote uitdaging waar recent weer aandacht voor is gevraagd, is het omgaan met watertekorten en droogte. Zo presenteerde Deltares in februari 2024 een rapport over de afname van waterbeschikbaarheid uit grote rivieren door klimaatverandering en zeespiegelstijging en de toename van de watervraag tijdens droge zomers. In dit rapport concludeert Deltares dat watertekorten tijdens extreme droogte flink zullen toenemen. Tegelijkertijd is volgens Deltares onderzoek naar de waterbalans nodig, hoewel duidelijk is dat maatregelen vereist zijn om watertekorten te voorkomen en te mitigeren.

Nederland zal dus vaker te maken krijgen met periodes van droogte. Daarom is het goed om lessen te trekken uit het verleden. Om die reden analyseerde Deltares in een onderzoek van maart jongstleden de droogte van 2022, en vergeleek die droogte met de droogte van 2018. Conclusie: maatregelen zoals betere informatie-uitwisseling en publiekscampagnes hebben in 2022 geholpen, maar toch blijft droogte impact hebben op natuur, funderingen, waterkwaliteit en ecologie. Om die reden benadrukt Deltares het belang van seizoensverwachtingen en grensoverschrijdend klimaatonderzoek om droogteperiodes beter te kunnen voorspellen en de gevolgen ervan te mitigeren.

Water en ruimte

De verschillende wateropgaven zullen ook hun weerslag hebben op hoe we in Nederland onze ruimte indelen. Afgelopen juni verscheen een rapport van de Rli over dit onderwerp, namelijk de gevolgen van klimaatverandering voor onze ruimtelijke ordening en de noodzaak van klimaatadaptatie. De Rli concludeert onder andere dat zekerheden in ruimtelijke ordening moeten plaatsmaken voor meer flexibiliteit. De overheid kan niet langer dezelfde garanties bieden voor waterveiligheid en zoetwaterbeschikbaarheid. Klimaatbestendige ruimtelijke ordening biedt echter kansen voor Nederland. Aanbevelingen van de Rli zijn onder andere systematische informatievoorziening, flexibiliteit in ruimtelijke plannen, algemene regels voor klimaatbestendige inrichting en een integraal kennis- en onderzoeksprogramma.

Conclusie

De hiervoor besproken rapporten laten zien dat Nederland voor een breed palet aan wateropgaven staat. Dit werd ook duidelijk in de laatste Verzamelbrief actualiteiten water van voormalig minister Harbers en door de recente aanmaning van de Europese Commissie. Hoewel er ook geluiden zijn richting een versoepeling van de KRW-doelen (zie bijvoorbeeld de overeenstemming binnen de Europese Raad om tot een versoepeling van de KRW te komen), laten de verschillende rapporten zien dat maatregelen nodig zijn om de waterkwaliteit op peil te brengen, watertekorten te voorkomen en ons systeem aan te passen aan klimaatverandering. Een gecoördineerde aanpak met duidelijke verantwoordelijkheden, effectieve maatregelen en continue monitoring zijn nodig om deze opgaven het hoofd te bieden en de waterveiligheid en -beschikbaarheid in de toekomst te waarborgen.