Klimaatwetenschap in de rechtszaal

Natuurwetten 

De mens brengt extra broeikasgassen in de atmosfeer zoals CO2 en methaan. De meeste uitstoot komt door het delven en verbranden van fossiele brandstoffen. Daardoor stijgt de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer en warmt de aarde op. Hoe dat gaat wordt geregeld door de natuurwetten. Deze zijn altijd geldig en bepalen hoe het klimaat reageert op wat de mensen doen. Denk bijvoorbeeld aan de wet van behoud van massa of van energie. 

Menselijke wetten 

De opwarming van de aarde veroorzaakt slachtoffers en schade wereldwijd. Mensen worden gedwongen zich aan te passen aan het veranderende klimaat. Slachtoffers willen dat de opwarming stopt en dat ze worden gecompenseerd voor schade en kosten voor de maatregelen die ze moeten nemen om zich aan te passen. Dit wordt geregeld door menselijke wetten. Menselijke wetten zijn afspraken die kunnen worden geschonden; ze moeten actief worden gehandhaafd. In tegenstelling tot natuurwetten kunnen ze veranderen in de tijd en hangen ze ook af van waar je bent, wat je nationaliteit is en in welke rol je zit. 

Rechters zijn aan zet 

Het is de taak van rechters om te bepalen of mensen, landen, organisaties en bedrijven zich houden aan de wet. Klimaatwetenschap levert bewijslast dat menselijk handelen leidt tot klimaatschade door middel van klimaatattributiestudies. Dat geeft burgers, landen en organisaties de mogelijkheid om via de rechter te proberen om klimaatschade te verhalen op veroorzakers van klimaatverandering of bedrijven en landen proberen te verplichten tot snellere reductie van de uitstoot van broeikasgassen.  

Klimaatrechtszaken 

Een bekende klimaatzaak werd in 2023 aangespannen door Urgenda tegen de Nederlandse Staat. In 2019 bekrachtigde de Hoge Raad een eerder vonnis van de rechtbank Den Haag dat de Staat zich aan zijn eigen klimaatdoelen diende te houden. De basis voor deze uitspraak is onder andere de zorgplicht die de Staat heeft voor haar inwoners en het eerbiedigen van de mensenrechten die zijn vastgelegd in het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM).  

In 2017 klaagde een Peruaanse boer het Duitse energiebedrijf RWE aan en eist dat het bedrijf meebetaalt aan de bescherming van zijn dorp tegen het smeltwater van de gletsjer. Volgens een klimaatattributiestudie smelt de gletsjer door de wereldwijde opwarming door de uitstoot van broeikasgassen. Ook de uitstoot van RWE heeft hieraan bijgedragen en RWE wordt daarom deels aansprakelijk gesteld. Het Duits burgerrecht beschermt eigendom tegen mogelijke schade. Als je buurman een boom heeft staan die dreigt om te vallen en jouw eigendommen te beschadigen, dan kun je eisen dat de buurman die dreiging weghaalt. De redenering is dat RWE het eigendom van de Peruaanse boer bedreigt door de uitstoot van broeikasgassen die wereldwijd opwarming veroorzaken, ook in Peru. De zaak is nog in behandeling. 

Vorige week is een grote klimaatzaak in behandeling genomen door het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. De zaak wordt aangespannen door een groep van 99 landen die bedreigd worden door klimaatverandering. Landen waaronder Vanuatu, Chili en de Filipijnen willen dat grote uitstoters als de Verenigde Staten, China en Rusland hun uitstoot verminderen en financiële hulp bieden om de rampzalige gevolgen van klimaatverandering voor hun land het hoofd te kunnen bieden. 

De Columbia Law School houdt een overzicht bij van alle klimaatzaken wereldwijd. Het aantal ingediende klimaatzaken per jaar is sinds het akkoord van Parijs in 2015 sterk toegenomen (zie afbeelding). 

Wie is er schuldig aan de uitstoot van CO2? 

Als de olie, het gas en de kolen in de grond blijven zitten, komt er geen extra koolstof in omloop. Zijn daarom de oliemaatschappijen die de fossiele koolstof weer in omloop brengen schuldig aan de uitstoot van CO2? Of is degene die de fossiele brandstof koopt en verbrandt tot CO2 schuldig?

Of is de Staat schuldig bij gebrek aan klimaatbeleid? Iedere CO2 molecuul dat ergens wordt uitgestoten, draagt bij aan de wereldwijde opwarming. En niet alleen nu, maar blijvend voor vele duizenden jaren. De CO2-uitstoot van de afgelopen 150 jaar is de belangrijkste oorzaak van de huidige opwarming. Is het daarom zo dat hoe meer je als land of bedrijf hebt uitgestoten in de laatste 150 jaar, hoe groter je aansprakelijkheid? Of geldt die aansprakelijkheid alleen vanaf het moment dat de wetenschap aantoonde dat de uitstoot van CO2 tot opwarming van de aarde leidt? Hoe kun je bepalen wie in welke mate schuldig is, en welke schuldige klaag je wel en welke niet aan? Hoe terecht is het om één van de velen als schuldige aan te klagen? Dat zijn lastige dilemma's voor de rechtsspraak.  

Rechterlijke uitspraken hebben mogelijk grote gevolgen 

Het zal de komende jaren blijken hoe rechters de bewijslast geleverd door klimaatattributiestudies zullen wegen in hun uitspraken over aansprakelijkheid voor klimaatschade. Als aansprakelijkheid wordt toegekend zal dit mogelijk een grote invloed hebben op de energiemarkten. Oliemaatschappijen zullen de kosten voor klimaatschade gaan doorberekenen in de prijs van olie, waardoor alternatieve energiebronnen en energiebesparing economisch aantrekkelijker worden, de vraag naar olie daalt en de uitstoot van broeikasgassen sneller daalt. Ook kunnen landen mogelijk wettelijk verplicht worden sneller de uitstoot van broeikasgassen op hun grondgebied terug te dringen en mee te betalen aan klimaatschade en klimaatadaptie in arme landen die zelf weinig broeikasgassen hebben uitgestoten.