Het Wad in de wet: moet het ecosysteem een stem krijgen?

Een nieuwe kijk op natuur

De juridische benadering van de Nederlandse natuur is aan herevaluatie toe. In haar boek Rechten voor de Natuur pleit Jessica den Outer hiervoor. Natuurbeleid in Nederland draait veelal om de vraag in welke mate schadelijke praktijken worden toegestaan. Den Outer stelt een benadering voor waarin het welzijn van een ecosysteem centraal staat. Zo staat in haar boek: “Niet alleen de mens, maar het hele aardse ecosysteem moet het uitgangspunt van wet- en regelgeving zijn.’ Uit het boek blijkt dat aan huidige wet- en regelgeving het verkeerde uitgangspunt ten grondslag ligt. Volgens Den Outer draait het nu vooral om het toestaan van menselijke en economische activiteiten in plaats van natuurbescherming.

Den Outer stelt een initiatief voor, genaamd rechten voor de natuur: ‘Dit is een juridisch en filosofisch concept dat stelt dat de natuur inherente rechten heeft, net als de mens.’ Zo hebben vrouwen of tot slaaf gemaakten in het verleden ook bepaalde rechten gekregen. Maar zelfs bedrijven, een bedachte constructie, zijn een zogenoemd rechtspersoon. De schrijfster betoogt dat het voor een natuurgebied niet meer dan logisch zou moeten zijn om ook rechten te kunnen krijgen en kijkt naar voorbeelden van natuurgebieden in het buitenland die een eigen rechtspersoon zijn geworden.

Succesvolle voorbeelden

Het boek geeft verschillende, succesvolle en minder succesvolle, voorbeelden van rechten voor de natuur. In Ecuador zijn rechten voor de natuur bijvoorbeeld in de grondwet vastgelegd, dit betekent dat de overheid deze rechten preventief moet beschermen door voorzorgsmaatregelen te treffen. In een zaak over het Los Cedros-Nevelwoud toetsten rechters twee stappen: het bestaan van potentieel risico op ernstige en onomkeerbare schade aan de natuur en het gebrek aan volledige wetenschappelijke zekerheid over de negatieve effecten van een activiteit.

Het eerste Europese natuurgebied dat rechten kreeg is de Spaanse lagune Mar Menor. Door middel van drie organen wordt de lagune vertegenwoordigd. Een commissie van afgevaardigde uit openbare besturen en burgers, een toezichtcommissie van voogden en beschermers en een wetenschappelijke commissie die onderzoekt en rapporteert over de ecologische staat van het natuurgebied.

In de Spaanse wet staat zelfs dat iedere persoon of rechtspersoon een procedure kan starten om de rechten van Mar Menor te verdedigen. De kosten van de procedure worden, als de eis wordt toegewezen, zelfs vergoed. In het geval van Mar Menor wordt door middel van een voogdijconstructie een stem gegeven aan de natuur, met bevoegdheden om die rechten te waarborgen.

Initiatiefwet rechtspersoonlijkheid voor de Waddenzee

Rechten geven aan Nederlandse Natuur is geen nieuw concept. Er is eerder sprake geweest van het geven van rechten aan de Waddenzee. De demissionair minister voor Natuur en Stikstof, Christianne van der Wal-Zeggelink, heeft vorig jaar in een Kamerbrief laten weten niks te zien in het maken van een rechtspersoon van de Waddenzee. Ze geeft in de brief(1) aan dat, ‘’rechtspersoonlijkheid geen noodzakelijke voorwaarde is om de natuur te beschermen. De bescherming van natuur, landschappelijke en cultuurhistorische waarden van de Waddenzee is van nationaal belang. Dit is een publieke taak – in beginsel uitgevoerd door de overheid met de daarbij horende controlemogelijkheden – die feitelijk ook goed wordt behartigd, zonder dat de Waddenzee rechtspersoonlijkheid heeft.’’

In diezelfde brief spreekt minister Van der Wal zichzelf tegen door aan te geven dat het, onder de huidige bescherming, niet goed gaat met de Waddenzee. Dit blijkt ook uit het feit dat de Waddenzee, door nieuwe gas-, olie- en zoutboringen, haar UNESCO-status van het enige Nederlandse natuur-Werelderfgoed dreigt te verliezen. D66-Kamerlid Tjeerd de Groot is daarom bezig met een wetsvoorstel waarin de Waddenzee als rechtspersoon wordt gezien. De Groot; ‘’De overheid behartigt de belangen van de Waddenzee, maar doet dat niet goed genoeg waardoor nog steeds naar gas wordt geboord op de Waddenzee.’’

Hoe moet zo een wet er dan uit komen te zien? ‘’Het idee is om het wetsvoorstel zo te schrijven dat het supersimpel is,’’ zegt De Groot. ‘’Het eerste wat je nodig hebt is representatie, dit kunnen bewoners zijn, maar de Waddenzee is van ons allemaal dus ook bijvoorbeeld Limburgers zijn welkom. De representatie moet zich verplaatsen in de Waddenzee, dus als persoon zit je daar niet voor eigen economisch belang.’’

Adviesorgaan van ecologen

Dat bestuur van de Waddenzee moet volgens De Groot dan ook worden bijgestaan door een adviesorgaan van ecologen. ‘’Het belangrijkste is dat de Waddenzee instemmingsrecht krijgt, met alle projecten die haar raken. Dus als je naar gas of olie wil gaan boren dan moet je volgens de wet aantonen dat de Waddenzee daar geen schade van ondervindt. Door deze wet kan de Waddenzee ook terugpraten tegen de Nederlandse Aardolie Maatschappij. Feitelijk moet je langs de Waddenzee zelf met een heel goed verhaal, het natuurgebied is daardoor ook meteen heel duidelijk een belanghebbende en kan bij misbruik ook een schadevergoeding eisen.’’

De grootste uitdaging is volgens De Groot ook om een meerderheid in de Tweede Kamer te krijgen: ‘’We hebben op dit thema nu 68 stemmen. Ik denk dat het niet kansloos is, maar we moeten wel uitleggen waarom het noodzakelijk is.’’ De Partij voor de Dieren werkt momenteel aan een grondwetswijziging waarin rechten voor de natuur staan(2).‘’Daarvoor zijn de meerderheden nog verder te zoeken. Voor een grondwetswijziging moet een twee derde Kamermeerderheid zijn. Wij beginnen om pragmatische reden met rechten voor de Waddenzee, om van te leren, maar het helpt denk ik ook dat mensen zich bij het concept een specifiek gebied kunnen voorstellen. Uiteindelijk wil je natuurlijk wel naar rechten voor alle natuur.’’

Meer rechten, meer rechtszaken?

Het uitbreiden van het Nederlandse rechtssysteem ligt gevoelig. Zo hebben wetten, waarvan Nederland het niet lukt ze na te leven, tot het juridische slagveld van de stikstofcrisis geleid. Zullen meer rechten dan niet gaan leiden tot meer rechtszaken? De Groot: ‘’Die vraag hebben we ons ook gesteld, maak je het niet complexer door meer organisaties toe te voegen? Er is een extra stap in vergunningverlening die je moet zetten, dit kan je ingewikkelder noemen, maar dan ga je ook veel meer vooruitdenken: ‘Wat vindt de Waddenzee ervan?’ Je gaat anticiperen, en er komen dus minder rechtszaken omdat je beter rekening gaat houden met de Waddenzee op de lange termijn.’’

De Beheerautoriteit Waddenzee heeft de opdracht om het bestaande natuur-, vis- en waterbeheer van de Waddenzee te versterken. Dat doen ze in samenwerking met het Beheerderscollectief Waddenzee. ‘’In het Beheerderscollectief zijn Rijkswaterstaat en ook de andere natuurbeheerders voor de Waddenzee vertegenwoordigd. Ik zie dat er door hen al heel hard gewerkt wordt aan het beschermen van onder andere de vis- en vogelstand in de Waddenzee door hun werk als natuurbeheerder’’ zegt Marre Walter, directeur van de Beheerautoriteit.

Walter vraagt zich daarom af of het geven van een stem aan de Waddenzee de juiste oplossing is. ‘’Aan het eind van de rit zou je met rechten voor de Waddenzee, de Waddenzee zelf laten willen beslissen of een bepaald project wel of niet doorgaat. Maar het bevoegd gezag, dat de uiteindelijke besluiten neemt, staat daar altijd nog boven.’’ Volgens haar is de Beheerautoriteit Waddenzee in de huidige opdracht dan ook niet de organisatie die de stem van de Waddenzee kan vertegenwoordigen. ‘’Bij de leden van het Beheerderscollectief Waddenzee is vanuit hun rol als natuur- en waterbeheerder veel kennis en kunde aanwezig om de stem van de natuur van de Waddenzee vorm en inhoud te geven. Maar ik denk dat het voor verbetering van de natuur vooral belangrijk is, dat bij de afwegingen die gemaakt worden bij het beoordelen van activiteiten, wellicht explicieter dan nu, de belangen van de natuur worden meegewogen.”

Dit is een artikel uit PONT, vakblad energie en duurzaamheid. Het blad thuis ontvangen? Schrijf je hier in.

1 https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2022/12/20/beleidskader-natuur-waddenzee

2 htthttps://www.partijvoordedieren.nl/nieuws/partij-voor-de-dieren-start-initiatief-grondrechten-voor-de-natuur